معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

با تشدید فعالیت‌های جبهۀ ملی دوم که در اوایل سال 1339 تأسیس شده بود، بخش دانشجویی از فعال‌ترین واحدهای آن محسوب می‌شد و در اغلب مؤسسات آموزش عالی شعبه‌هایی داشت. از مجموعۀ این شعبه‌ها «کمیتۀ دانشجویان جبهۀ ملی» تشکیل شد که با نام «کمیتۀ دانشگاه وابسته به جبهۀ ملی» فعالیت می‌کرد تا بیانگر ماهیت سیاسی و متمایز آن از هرگونه سازمان صنفی یا غیرجبهه‌ای باشد. اعضای کمیتۀ دانشگاه عبارت بودند از: «حبیب‌الله پیمان (حزب مردم ایران)»، حقیقی‌راد (معرفی‌شده از نهضت مقاومت)»، حمید ذوالنور (حزب ایران)»، پرویز شمس (از حزب سوسیالیست)»، هوشنگ کشاورز صدر (منفرد)»، منوچهر کیهانی (حزب ملت ایران)» و هاشم صباغیان (منفرد)».

سازمان دانشجویان دانشگاه تهران نقش اصلی را در موج تحرکات نوین دانشجویی بر عهده داشت. سازمان با انتشار نشریۀ «پیام دانشجو» از آذرماه 1339 موفق شد ضمن انعکاس دیدگاه‌های دانشجویان، با شبکۀ انتشار و توزیع آن به انسجام تشکیلاتی جنبش دانشجویی یاری رساند. تا اوایل بهمن‌ماه همان سال که تمام اعضای کمیته دستگیر شدند، سه شماره از این نشریه منتشر شد. چاپ سه شمارۀ نخست توسط یک دستگاه کوچک که حزب ایران در اختیار داشت، با تیراژ محدود صورت می‌گرفت و افزون بر توزیع در دانشگاه‌های تهران، توسط احزاب جبهۀ ملی به شهرستان‌ها نیز ارسال می‌شد.

اوایل بهمن 1339، در پی حملۀ نیروهای نظامی به اجتماع جبهۀ ملی و دستگیری اعضای «کمیتۀ دانشگاه» اعتراض دانشجویان گسترش بیشتری یافت. ششم بهمن چهارهزار دانشجو در محوطۀ دانشگاه تهران بست نشستند و خواستار آزادی یاران خود شدند. پلیس اقدام به محاصرۀ دانشگاه کرد و تا سه روز مانع از رساندن غذا به دانشجویان شد. دانشجویان در اعلامیۀ تندی تهدید کردند در صورت ادامۀ وضعیت بحرانی، دامنۀ تظاهرات را به محیط خارج از دانشگاه خواهند کشاند. در نهم بهمن موج اعتراض سراسری محیط‌های دانشگاهی کشور را فرا گرفت. بحران در فضای سیاسی اواخر دهۀ 1330 و نیاز حکومت به فرصتی بیشتر برای گذار از دورۀ بحرانی باعث شد تا در اواخر بهمن تعدادی از دانشجویان زندانی آزاد و زمینۀ بازگشایی دانشگاه تهران در اول اسفند فراهم شود.

در طول تابستان و پاییز 1340 جامعه در دوسوی متقابل به سمت بحران سیاسی گام برمی‌داشت. در ساختار حکومت تضاد شاه و دربار با امینی جنبه‌های آشکارتری می‌یافت و در طیف مخالفان رهبران جبهه، نیروهای سیاسی متشکل در جبهه و به‌ویژه دانشجویان فاقد درک مشترکی از شرایط روز بودند. در آن شرایط هرچه رهبران جبهه به امید بازگشت به قدرت در یک رقابت انتخاباتی ـ و در اصل به دلیل نداشتن راهکار دیگری ـ بر برگزاری هرچه سریع‌تر انتخابات آزاد مجلس شورای ملی تأکید می‌کردند؛ اما دانشجویان با انتشار نشریۀ «پیام دانشجو» و برگزاری تظاهرات در صحن دانشگاه‌ها، مواضع تندتری را در مقابله با حاکمیت اتخاذ می‌کردند. در این دوره این نشریه سردبیر و هیئت تحریریه نداشت و مسئولیت انتشار آن به مدت سه ماه بر عهدۀ هوشنگ فیلسوف بود. به گفتۀ فیلسوف: «در تمام دورۀ مسئولیت خود در پیام دانشجو هیچ‌وقت نوشته‌ای که به چپ یا راست تندروی کند به دستم نرسید. همه با روح وحدت در جبهۀ ملی هماهنگ بود».

با آغاز سال 1342 و حضور دوبارۀ دانشجویان در مراکز آموزشی و نیز تجدید سازمان تشکیلات دانشجویی جبهۀ ملی، شماره‌های متعددی از «پیام دانشجو» منتشر شد. تحرک تازۀ دانشجویان در محتوای مطالب شمارۀ آبان 1342 نشریه به‌ویژه در مطلبی با عنوان «سخنی چند پیرامون تشکیلات جبهۀ ملی» به‌خوبی آشکار است.

«پیام دانشجو» که از آذر 1339 تا بهار 1342 با حضور همۀ جناح‌های سیاسی دانشجویی جبهۀ ملی آماده و منتشر می‌شد، از پاییز 1342، هم‌زمان با محدودشدن فضای سیاسی و تحولات شکل‌گرفته در سازمان دانشجویان جبهۀ ملی، از نظر شکل و محتوا دچار دگرگونی شد. تا زمانی که حسن حبیبی در ایران بود، مسئولیت جمع‌آوری مطالب و اخبار را به عنوان سردبیر بر عهده داشت. وقتی او در سال 1343 برای ادامۀ تحصیل به فرانسه رفت، هیئت تحریریه‌ای با حضور مجید احسن، هوشنگ کشاورز صدر، هدایت متین‌دفتری و منصور سروش انتخاب شد. تغییر سیاست‌های «پیام دانشجو» در سمت‌سوی محتوای مقالات در شماره‌های منتشرشدۀ سال 1343 و نیمۀ نخست سال 1344 مشهود است و در جریان کناره‌گیری رهبران جبهۀ ملی دوم و تشکیل جبهۀ ملی سوم نشریه ضمن انعکاس نامه‌های دکتر مصدق و رهبران جبهۀ ملی، نقش مهمی در انحلال جبهۀ ملی دوم و تشکیل جبهۀ ملی سوم داشت.

نگاهی به مطالب شماره‌های منتشرشدۀ سال 1343 که ده شمارۀ آن در این کتاب آورده شده است، نشان می‌دهد این نشریه افزون بر اختلافات درونی جبهۀ ملی دوم و روند حوادث منتهی به جبهۀ ملی سوم، بر موضوعاتی همچون درخواست آزادی زندانیان اعم از رهبران جریانات سیاسی و دانشجویان، خبرها و تحلیل‌هایی از رخدادهای بین‌المللی، دربارۀ معیشت و مبارزات حق‌طلبانۀ معلمان، بزرگداشت نهرو، فرجام اصلاحات ارضی، احیای کاپیتولاسیون، تبعید امام خمینی، اعتصاب همه‌جانبۀ رانندگان تاکسی، ترور منصور و .... متمرکز بود.

در اوایل سال 1344 هم‌زمان با تشدید فشارهای امنیتی، برخورد با تهیه‌کنندگان این نشریه نیز در دستور کار مقامات امنیتی قرار گرفت. آنها با شناخت از متین‌دفتری و به منظور پی‌بردن به چگونگی موضوع و شناسایی سایر همکاران وی اعمال و رفتار او را تحت تعقیب قرار دادند. روز 31 اردیبهشت 1344 متین‌دفتری به اتفاق مصطفی ملاذ و داریوش محقق‌زاده به منزل بهمن پورشریعتی می‌روند تا جلسۀ کمیتۀ دانشجویان وابسته به جبهۀ ملی را برگزار کنند. پس از این جلسه ملاذ در منزل خود دستگیر می‌شود و روز بعد نیز بیژن جزنی به دلیل «دخالت مستقیم در کار توزیع نشریه و رساندن نشریه به بهمن پورشریعتی دستگیر .... شد». پس از دستگیری جزنی، انتشار این نشریه توسط تشکیلات نوبنیادش با همکاری برخی از دانشجویان کمیتۀ دانشگاه تا شهریور 1344 ادامه یافت و این کار به رفع اتهام از بیژن جزنی مبنی بر دارابودن نقش اصلی در انتشار این نشریه یاری رساند.

آخرین شمارۀ «پیام دانشجو» با پیامی به دکتر مصدق به مناسبت درگذشت همسرش آغاز می‌شود و در آن مقالاتی دربارۀ مشروطیت، کودتای 28 مرداد، جبهۀ ملی سوم و قیام مردم یونان منعکس می‌شود.

در این کتاب ضمن بیان مقدمه‌ای دربارۀ چرایی و چگونگی انتشار نشریه، شماره‌هایی که از این نشریه یافت شده، آورده شده است. گفتنی است پنج شمارۀ نخست این نشریه یافت نشده است.

فهرست مطالب کتاب:

با «پیام دانشجو» در جنبش دانشجویی دهۀ چهل

ضمایم

پیام دانشجو 1340

پیام دانشجو 1341

پیام دانشجو 1342

پیام دانشجو 1343

پیام دانشجو 1344